Een kijkje in de keuken van het project Oorlog voor de Rechter
Een kijkje in de keuken van het project Oorlog voor de Rechter
Het project Oorlog voor de Rechter draait om de digitalisering en de online presentatie van het meest geraadpleegde WO2-archief in Nederland: het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR). In dit artikel nemen we een kijkje achter de schermen van dit project en gaan we in op de verschillende stappen die nodig zijn om de circa 30 miljoen pagina’s uit dit archief volledig doorzoekbaar op een website te presenteren.
Onder de naam Oorlog voor de Rechter wordt er al vanaf 2022 door ca 80 personen in verschillende organisaties druk gewerkt aan het online toegankelijk maken van het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR), het bijna 4 kilometer strekkende archief waar dit project om draait. Wie zijn al die mensen en instellingen en hoe dragen zij bij aan dit project?
Projectpartners
Vanuit WO2Net coördineren we het project en brengen we kennis in over het publieksvriendelijk online presenteren en verbinden van erfgoedcollecties, als ook het inhoudelijk duiden van bronnen uit de Tweede Wereldoorlog. Daarbij ontwikkelen het Huygens Instituut en het KNAW Humanities Cluster technologie om archieven doorzoekbaar te maken en verzamelen zij informatie over de beoogde doelgroepen. Ten slotte heeft het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies de inhoudelijke kennis om de betekenis van het CABR in de geschiedschrijving en herinneringscultuur te duiden, waarbij het Nationaal Archief hun kennis en expertise over het CABR zelf inbrengt.
Intensieve samenwerking
Naast samenwerking tussen de projectpartners wordt er intensief samengewerkt met de digitaliseringsbedrijven Picturae en Oasis, het data- en zoektechnologiebedrijf Spinque en web development- en innovatiebedrijf Norday. Ook werken aan Oorlog voor de Rechter veel multidisciplinaire teams mee, bestaande uit o.a. historici, collectiespecialisten, zoektechnologie-experts, interactiedesigners en vormgevers.
Het eindresultaat is een website waar archiefstukken voorzien zijn van inhoudelijke contexten, zodat ook bezoekers zonder ervaring met archiefonderzoek snel en eenvoudig miljoenen pagina’s kunnen doorzoeken.
Het CABR: wat is het?
Het CABR is in essentie de papieren weerslag van de onderzoeken die in het kader van de Bijzondere Rechtspleging (1944-1952) zijn verricht. Deze onderzoeken van meer dan tweehonderd opsporing-, recherche- en vervolgingsdiensten richtten zich op personen die verdacht werden van collaboratie met de Duitse vijand.
Maar er waren meer redenen om onderzocht te worden. Personen die financieel voordeel hadden getrokken uit de oorlogssituatie konden ook ter verantwoording worden geroepen. Daarnaast heeft de Bijzondere Rechtspleging zich beziggehouden met de “ontvijanding” van Duitsers in Nederland wiens vermogen als gevolg van het Besluit Vijandelijk Vermogen in beheer van de Nederlandse staat was gesteld.
Het CABR: een complex archief?
Het CABR is niet alleen inhoudelijk, maar ook fysiek een complex archief. Dossiers over personen zijn vaak door meer dan één instantie aangemaakt en bevinden zich daarom ook op verschillende plekken in het archief. Daarbij komt dat de inhoud van de dossiers niet chronologisch geordend is, dat het redelijk onvoorspelbaar is waar de belangrijkste processtukken zich bevinden en dat de opsporingsambtenaren niet terughoudend zijn geweest bij het verzamelen van bewijsstukken.
Persoonlijke stukken en regulier bewijsmateriaal
Foto’s, dagboeken, brieven en alles wat op enige wijze informatie kon opleveren over de onderzochte en diens mogelijke slachtoffer(s) is in beslag genomen en maakt nu onderdeel uit van het CABR. Naast persoonlijke stukken bestaat het archief ook uit regulier bewijsmateriaal: standaard onderzoeksformulieren, lidmaatschapskaarten, contributieboekjes, soldijboekjes etc. De juridische documenten betreffen veelal processen-verbaal, besluiten, dagvaardingen, gratieverzoeken en soortgelijke stukken.
De processen-verbaal zijn de meest informatierijke documenten in het archief. Daarin staan verhoren van getuigen en verdachten en worden bepaalde gebeurtenissen gereconstrueerd vanuit verschillende perspectieven.
De eindgebruiker centraal
Centraal in Oorlog voor de Rechter staat de eindgebruiker. De belangrijkste doelgroep voor de website zijn de nabestaanden. Zowel de nabestaanden van de onderzochte personen die in het archief voorkomen, als ook de nabestaanden van de slachtoffers. Zij beschikken meestal niet over grondige historische kennis van de Tweede Wereldoorlog en hebben geen ervaring met archiefonderzoek. Ook zijn ze niet bekend met het naoorlogs rechtssysteem en het juridisch jargon in dit archief.
“Hoe erg was het?”
Uit gebruikersonderzoek onder de nabestaanden van collaborateurs is gebleken dat hun belangrijkste vraag was: “Hoe erg was het?” In veel gevallen biedt het CABR aanwijzingen, maar zelden het ultieme antwoord.
De belangrijkste vraag voor nabestaanden van slachtoffers was: “Wat is er met mijn familielid gebeurd tijdens de oorlog?” Omdat de verhoren van de rechercheurs van de opsporingsdiensten vaak een hele feitelijke insteek hebben, valt er veel terug te vinden over de omstandigheden waaronder slachtoffers zijn opgepakt en vastgezet. Ook verrichtte het Rode Kruis vaak onderzoek naar hun uiteindelijke lot. Hiervan zit dikwijls een kort resume in het dossier van de onderzochte persoon.
Belangrijkste bevindingen van het gebruikersonderzoek Oorlog voor de Rechter uit oktober 2023:
- De meeste mensen hebben vooraf weinig kennis van het CABR.
- De meeste mensen zijn geïnteresseerd in verhalende bronnen (processen-verbaal en persoonlijke brieven).
- Centrale vraag: wat heeft iemand gedaan en welke straf heeft hij/zij gekregen?; “Hoe erg was het?”
- Specifiek zoeken op personen is belangrijk.
Eenvoudig doorzoekbaar
Techniek is belangrijk in het project, maar niet leidend. Voorop staat dat we het archief zo willen presenteren dat het eenvoudig doorzoekbaar is. Daarbij willen we dat er voldoende aandacht is voor uitleg over het archief, het stelsel van de Bijzondere Rechtspleging, vaktermen, organisatienamen, juridische of andere inhoudelijke termen. Deze context is bedoeld om eindgebruikers in staat te stellen een eigen interpretatieslag te maken.
Van archiefplank tot website: een vier-stappen-plan
Om van archiefplank tot website te komen, onderscheiden we in het project vier stappen:
1. Massadigitalisering
Digitalisering van kwetsbare archiefcollecties zoals het CABR is monnikenwerk. Wekelijks verwerken de twee scanbedrijven Picturae en Oasis bladzijde voor bladzijde tezamen zo’n 160.000 pagina’s. Ter plaatse worden eenvoudige conserveringsingrepen verricht om in ieder geval ervoor te zorgen dat de tekst op de documenten zo volledig mogelijk zichtbaar is op de scan. De verwachting is dat in de eerste helft van 2027 het gehele archief van zo’n ongeveer 30 miljoen pagina’s gescand is. De scans worden dan gecontroleerd en na goedkeuring opgeslagen in het e-depot van het Nationaal Archief.
2. Autotranscriptie
De volgende stap is de tekst op de scans omzetten naar een tekst die door een machine uitgelezen kan worden. Dit is nodig om de scan – een plaatje – leesbaar en doorzoekbaar te maken. In het project wordt gebruikt gemaakt van LOGHI, een open source pakket ontwikkeld door het KNAW Humanities Cluster.
Om de software te leren alle verschillende handschriften en getypte teksten te herkennen en interpreteren zijn er eerst circa zevenduizend pagina’s handmatig overtypt. Dit noemt men de zogenaamde Ground Truth. Met behulp van deze Ground Truth kan de software alle andere scans inlezen en de tekst transcriberen. De omzetting van plaatje naar tekst vindt nu plaats met een kleine foutmarge, maar ruim voldoende om goed te kunnen zoeken – zelfs voor handschriften.
3. Verrijking
Na de autotranscriptie vindt er een aantal verrijkingsstappen plaats. Met de door de KNAW-HUC ontwikkelde software Partae heeft de computer zichzelf geleerd om te herkennen welke scans tezamen een document vormen. Deze inschatting vindt plaats op basis van bestandsgrootte, tekst, kleurgemiddelden en logica (zoals bijvoorbeeld dat iedere foto een voor- en achterkant heeft).
De individuele documenten in dossiers worden tevens geclassificeerd. Het KNAW Humanities Cluster heeft in samenwerking met het Huygens Instituut software ontwikkeld om verschillende typen documenten te herkennen; van proces-verbaal tot foto en van dagvaarding tot dagboek. De inschatting wordt gemaakt op basis van zowel visuele als tekstuele patroonherkenning. Eerst wordt de software gevoerd met voorbeelden, vervolgens traint de computer zichzelf.
Verschillende soorten documenten
Documentclassificatie in het CABR-archief is geen makkelijke taak: op dit moment worden onderscheid gemaakt tussen circa 9.000 verschillende soorten documenten.
WO2-thesaurus
Een laatste vorm van verrijking vindt plaats door de namen van organisaties en een aantal juridische termen via een Named Entity Recognition-slag te koppelen aan beschrijvingen in de WO2-thesaurus.
Dit maakt het mogelijk om er korte beschrijvingen te presenteren, die de lezer helpen te begrijpen wat voor organisaties in een dossier genoemd worden of wat de genoemde wetsartikelen betekenen.
Hiërarchische presentatie
Voor een beperkt aantal veelvoorkomende organisaties (bijv. NSB, Weer Afdeeling, Waffen SS) is ook een hiërarchische presentatie gemaakt van verschillende functies binnen de organisatie. Hierdoor kunnen gebruikers zelf terugvinden hoe een bepaalde functie binnen de structuur van een organisatie past.
4. Webpresentatie
Na al dit voorwerk is er de website. In het project Oorlog voor de Rechter is de insteek om het proces van ‘papieren archief in het magazijn’ tot ‘digitaal doorzoekbare collectie online’ als één integraal geheel te zien. Voortdurend is hierbij als leidraad genomen: hoe helpen wij de beoogde gebruikers op weg om te vinden wat ze zoeken en zoveel mogelijk te begrijpen wat ze zien?
Keuzes die je maakt in alle onderdelen van het project, hangen af van deze kernvraag. Het is dus essentieel om altijd het geheel in beschouwing te nemen. De website is dan niet het einde van het proces, maar het begin. Hierover zullen we in een volgend artikel meer vertellen.
Meer weten? Ga naar www.oorlogvoorderechter.nl of bezoek de themapagina CABR van het Nationaal Archief.
Direct naar
©2024 – Alle rechten voorbehouden